Fin Talks: Chiến lược huy động vốn tại thị trường Việt Nam

Trong bối cảnh kinh tế đầy biến động, năng lực quản trị nguồn vốn trở thành yếu tố sống còn đối với mọi doanh nghiệp, từ các công ty khởi nghiệp (startups) đến các tập đoàn đang trong giai đoạn mở rộng thị trường. Nhu cầu vốn để đầu tư vào cơ sở hạ tầng, đổi mới sáng tạo (R&D) hay nhân sự là nhu cầu thường trực, tuy nhiên, cái giá phải trả cho dòng tiền này thường không hề rẻ.

Dựa trên những phân tích chuyên sâu từ anh Lê Quốc Trung – CFO, Chanel Vietnam – một chuyên gia với kinh nghiệm dày dạn trong lĩnh vực đầu tư và tài chính doanh nghiệp, bài viết này sẽ giải mã bức tranh toàn cảnh về các kênh huy động vốn tại Việt Nam.

Không chỉ dừng lại ở việc liệt kê các phương thức, nội dung dưới đây sẽ đi sâu phân tích bản chất của chi phí vốn, cơ chế vận hành của các quỹ đầu tư mạo hiểm (Venture Capital), và những đánh đổi mang tính chiến lược mà người điều hành doanh nghiệp phải đối mặt.

“Bẫy” tín dụng và áp lực lãi suất lên biên lợi nhuận

Một trong những sai lầm phổ biến của các chủ doanh nghiệp khi tiếp cận nguồn vốn là sự đánh giá không đầy đủ về chi phí vốn thực tế. Mở đầu phần phân tích, anh Trung đưa ra một ví dụ điển hình về thẻ tín dụng – công cụ tài chính phổ biến nhất nhưng cũng đắt đỏ nhất, với mức lãi suất thực tế có thể dao động từ 28% đến 45% nếu không thanh toán đúng hạn.

Tương tự, các khoản vay ngân hàng thường được chào mời với mức lãi suất ưu đãi ban đầu khoảng 8-10%, nhưng sau thời gian ưu đãi, con số này thường được điều chỉnh (thả nổi) lên mức cao hơn rất nhiều.

Vấn đề cốt lõi nằm ở sự chênh lệch giữa chi phí lãi vay và biên lợi nhuận ròng (Net Profit Margin) của doanh nghiệp. Theo phân tích của anh Trung, mức biên lợi nhuận ròng lý tưởng của doanh nghiệp thường rơi vào khoảng 10% đến 15%. Nếu doanh nghiệp sử dụng đòn bẩy tài chính từ ngân hàng với lãi suất vay lên đến 15%, toàn bộ lợi nhuận làm ra chỉ đủ để chi trả cho chi phí vốn.

Đây được xem là phương thức huy động vốn tàn phá nhất. Rủi ro không chỉ dừng lại ở việc mất lợi nhuận mà còn là nguy cơ mất tài sản thế chấp và thậm chí là mất quyền sở hữu doanh nghiệp nếu không đủ khả năng thanh toán. Do đó, vay ngân hàng, dù là kênh tiếp cận dễ dàng nhất về mặt quy trình, lại là bài toán khó giải nhất về mặt hiệu quả đầu tư.

Đầu tư thiên thần và tài trợ Chính phủ: Cơ hội và rào cản

Ngoài kênh ngân hàng, doanh nghiệp có thể tìm đến các Nhà đầu tư thiên thần (Angel Investors) hoặc các khoản tài trợ từ Chính phủ (Government Grants). Anh Trung nhận định đây là những nguồn vốn có chi phí thấp hơn, thậm chí được xem là vốn “miễn phí” trong một số trường hợp, nhưng đi kèm với những rào cản đặc thù.

Đối với nguồn vốn từ Chính phủ, cơ hội đang mở rộng khi ngân sách dự kiến chi khoảng 3-5% GDP (tương đương 15-25 tỷ USD dựa trên ước tính GDP năm 2025) để hỗ trợ doanh nghiệp địa phương. Tuy nhiên, dòng vốn này thường chỉ chảy vào các lĩnh vực đặc thù mang lại giá trị cho cộng đồng như công nghệ, giáo dục, môi trường hoặc phát triển bền vững. Quy trình xét duyệt nghiêm ngặt đòi hỏi doanh nghiệp phải chứng minh được tác động xã hội của dự án.

Ngược lại, đầu tư thiên thần dựa trên mối quan hệ cá nhân và niềm tin vào ý tưởng kinh doanh. Điểm yếu chí mạng của hình thức này là tính “phi chính thức” (informal). Không có một công thức chung hay bộ tiêu chí chuẩn mực để gọi vốn thành công từ các nhà đầu tư thiên thần, tất cả phụ thuộc vào “khẩu vị rủi ro” của cá nhân họ.

Hơn nữa, cấu trúc vốn lỏng lẻo từ giai đoạn đầu tư thiên thần có thể trở thành trở ngại lớn khi doanh nghiệp muốn gọi vốn các vòng sau (Series A, B) từ các quỹ chuyên nghiệp. Các quỹ lớn thường e ngại khi thấy cơ cấu cổ đông phức tạp với các điều khoản không rõ ràng từ các nhà đầu tư cá nhân ban đầu.

Quỹ đầu tư mạo hiểm (Venture Capital): Cơ chế khoản vay chuyển đổi và rủi ro mất quyền kiểm soát

Hiện nay, Quỹ đầu tư mạo hiểm (VC) là kênh huy động vốn phổ biến nhất cho các doanh nghiệp muốn tăng trưởng nóng tại Việt Nam. Tuy nhiên, anh Trung nhấn mạnh rằng doanh nghiệp cần hiểu rõ bản chất của mối quan hệ hợp tác này.

Thông thường, các quỹ không rót vốn trực tiếp để đổi lấy cổ phần ngay lập tức. Thay vào đó, họ sử dụng công cụ Khoản vay chuyển đổi (Convertible Loan). Nghĩa là, khoản tiền đầu tư ban đầu được ghi nhận là một khoản nợ có tính lãi, kèm theo quyền chọn chuyển đổi sang cổ phần sau một thời gian nhất định (thường là 3-5 năm) với mức định giá đã thỏa thuận.

Rủi ro lớn nhất khi làm việc với VC không chỉ đơn thuần là việc chia sẻ tỷ lệ sở hữu (ví dụ 49- 51%), mà là nguy cơ mất quyền kiểm soát (Loss of control) do sự chênh lệch về năng lực tài chính (Deep pocket). Các quỹ đầu tư thường yêu cầu doanh nghiệp “đốt tiền” để mở rộng thị trường, chấp nhận thua lỗ trong ngắn hạn để chiếm lĩnh thị phần. Vấn đề nằm ở chỗ, quỹ đầu tư có nguồn lực tài chính dồi dào để chịu đựng khoản lỗ đó, trong khi nhà sáng lập (Founder) thường có nguồn lực hạn chế.

Khi doanh nghiệp liên tục thua lỗ theo chiến lược tăng trưởng và cần thêm vốn để duy trì hoạt động, nhà sáng lập buộc phải tiếp tục pha loãng cổ phần hoặc chấp nhận các điều khoản bất lợi. Đến một thời điểm tới hạn, khi không còn đủ khả năng tài chính để theo đuổi cuộc chơi, nhà sáng lập có thể bị buộc phải rời khỏi chính doanh nghiệp mình tạo ra. Đây là thực tế khắc nghiệt của cuộc chơi tài chính chuyên nghiệp mà các doanh nhân cần cân nhắc kỹ lưỡng.

Đối tác chiến lược và IPO: Tầm nhìn dài hạn

Một phương án khác được anh Trung đề cập là hợp tác chiến lược (Strategic Partnership). Đây là mô hình “1 cộng 1 lớn hơn 2”, nơi hai doanh nghiệp kết hợp để tận dụng lợi thế của nhau, có thể theo chiều dọc (nhà cung cấp – khách hàng) hoặc chiều ngang (cùng danh mục sản phẩm nhưng khác thị trường). Phương án này giúp doanh nghiệp tận dụng nguồn lực của đối tác mà không nhất thiết phải vay nợ hay bán cổ phần ra bên ngoài ngay lập tức.

Cuối cùng, việc niêm yết trên sàn chứng khoán (IPO) được xem là đích đến của nhiều doanh nghiệp. Tuy nhiên, có một nghịch lý thú vị: Tại sao các công ty đã thành công, có lợi nhuận tốt và dòng tiền khỏe mạnh lại vẫn muốn IPO? Ngược lại, tại sao các công ty công nghệ lớn lại IPO dù chưa có lãi? Câu trả lời nằm ở chiến lược tiếp cận nguồn vốn đại chúng để phục vụ cho các mục tiêu mở rộng quy mô (Scale-up) mà nguồn vốn tư nhân không thể đáp ứng, hoặc để tạo thanh khoản cho các nhà đầu tư ban đầu thoái vốn.

“Kiểm chứng thị trường” qua kênh Crowdfunding

Ngoài các kênh huy động vốn chuyên nghiệp, Crowdfunding (gọi vốn cộng đồng) là phương thức cho phép doanh nghiệp huy động số vốn nhỏ từ nhiều cá nhân thông qua các nền tảng trực tuyến. Anh Trung nhận định đây là kênh phù hợp với các sản phẩm tiêu dùng và dự án có tính xã hội, nơi doanh nghiệp có thể xây dựng cộng đồng ủng hộ ngay từ giai đoạn đầu.

Lợi ích chính của crowdfunding nằm ở khả năng xác thực nhu cầu thị trường ngay từ giai đoạn đầu (early market validation) và xây dựng cộng đồng ủng hộ (community support). Khi một chiến dịch thành công, doanh nghiệp không chỉ có vốn mà còn có bằng chứng rõ ràng về sức hấp dẫn của sản phẩm với thị trường.

Tuy nhiên, hạn chế của crowdfunding nằm ở quy mô vốn thường không đủ lớn để mở rộng kinh doanh. Bên cạnh đó, để thành công với crowdfunding đòi hỏi doanh nghiệp phải đầu tư công sức đáng kể vào marketing và xây dựng câu chuyện truyền cảm hứng. Một chiến dịch thất bại không chỉ tốn chi phí mà còn ảnh hưởng tiêu cực đến uy tín của doanh nghiệp.

Kết

Qua chia sẻ của anh Trung, có thể thấy không có “bữa trưa nào miễn phí” trong hoạt động huy động vốn. Mỗi phương thức – từ vay ngân hàng, gọi vốn từ nhà đầu tư thiên thần, hợp tác với quỹ đầu tư mạo hiểm cho đến IPO – đều đi kèm với những lợi ích và rủi ro đặc thù.

Đối với các nhà quản lý và chủ doanh nghiệp, bài học rút ra là cần phải có sự tỉnh táo trong việc lựa chọn cấu trúc vốn phù hợp với giai đoạn phát triển của công ty. Việc tăng trưởng là cần thiết, nhưng tăng trưởng dựa trên đòn bẩy nợ quá cao hay sự đánh đổi quyền kiểm soát quá sớm có thể dẫn đến những hệ quả không thể đảo ngược. Sự thành công trong gọi vốn không chỉ đo bằng số tiền nhận được, mà còn đo bằng khả năng giữ vững định hướng và sự bền vững của doanh nghiệp trong dài hạn.

Fin Talks là series quy tụ các chuyên gia tài chính hàng đầu chia sẻ kiến thức chuyên sâu về quản trị tài chính doanh nghiệp, phân tích các thách thức thực tế trong thị trường biến động và chuyển hóa thành giải pháp ứng dụng hiệu quả theo triết lý đào tạo của PSO – Problem Solving in Organization.