VUCA, TUNA hay BANI: Hiểu “luật chơi mới” để sống sót và bứt phá

Chúng ta đang sống trong một thời đại mà những điều không tưởng của ngày hôm qua lại trở thành bình thường mới của ngày hôm nay. Từ sự bùng nổ mãnh liệt của trí tuệ nhân tạo (AI), những đợt đứt gãy chuỗi cung ứng toàn cầu, cho đến các biến động địa chính trị khó lường, tất cả đều đang đẩy con người và doanh nghiệp vào một trạng thái hoang mang tột độ. 

Tại sao những kế hoạch 5 năm, 10 năm bỗng chốc trở nên lỗi thời? Tại sao những mô hình kinh doanh từng là tượng đài lại sụp đổ chỉ sau một đêm? Câu trả lời không nằm ở việc làm sai, mà nằm ở việc doanh nghiệp đang cố gắng giải quyết những vấn đề của tương lai bằng lăng kính của quá khứ. Để không bị bỏ lại phía sau, cần thấu hiểu ba bản đồ tư duy quan trọng của thời đại: VUCA, TUNA và BANI.

VUCA: Nền tảng của sự biến động

Thuật ngữ VUCA ra đời từ cuối những năm 1980 để mô tả thế giới sau Chiến tranh Lạnh. Đây là nền tảng đầu tiên giúp các nhà lãnh đạo nhận diện sự hỗn loạn thông qua bốn yếu tố đặc trưng. Volatility (Biến động) thể hiện tốc độ và cường độ của sự thay đổi diễn ra chóng mặt, nơi một dòng tweet của một tỷ phú có thể làm thị trường tài chính chao đảo trong vài phút. Uncertainty (Bất định) phản ánh sự thiếu hụt thông tin khiến chúng ta khó dự đoán các sự kiện trong tương lai dù sở hữu lượng dữ liệu khổng lồ.

Trong khi đó, Complexity (Phức tạp) chỉ ra rằng các vấn đề không còn tồn tại đơn lẻ mà đan xen vào nhau một cách chằng chịt, khiến một quyết định ở một quốc gia có thể gây hệ lụy dây chuyền toàn cầu. Cuối cùng, Ambiguity (Mơ hồ) là sự thiếu rõ ràng về ý nghĩa của các sự kiện, nơi mối quan hệ nhân quả bị mờ nhạt đến mức chúng ta thấy hiện tượng nhưng không thể giải thích được bản chất cốt lõi. Triết lý của VUCA cho rằng thế giới là một bài toán khó, nhưng nếu có đủ dữ liệu và sự linh hoạt, con người vẫn có thể tìm ra lời giải.

TUNA: Góc nhìn chiến lược từ Oxford

Khi VUCA dần trở nên phổ biến và có phần bị lạm dụng, các nhà chiến lược tại Trường Kinh doanh Saïd thuộc Đại học Oxford đã đề xuất mô hình TUNA. Thay vì chỉ mô tả trạng thái tĩnh, TUNA tập trung vào việc giúp các tổ chức xây dựng các kịch bản hành động trong một bối cảnh khắc nghiệt hơn. 

Turbulence (Hỗn loạn) đại diện cho trạng thái thay đổi dữ dội và không thể lường trước, vượt xa mức độ biến động thông thường của VUCA. Uncertainty (Bất định) tiếp tục được nhấn mạnh như một rào cản lớn trong việc xác định các kết quả tiềm năng.

Điểm khác biệt cốt lõi của mô hình này nằm ở yếu tố Novelty (Mới lạ).

TUNA cho rằng chúng ta đang đối mặt với những tình huống chưa từng có tiền lệ trong lịch sử nhân loại. Những sự kiện như đại dịch toàn cầu hay sự trỗi dậy của AI không phải là những biến động thông thường, chúng là những thứ mới tinh mà lịch sử chưa có lời giải sẵn có để đối chiếu. Kết hợp với Ambiguity (Mơ hồ), TUNA nhắc nhở các nhà lãnh đạo rằng đừng bao giờ nhìn vào quá khứ để dự báo tương lai, vì tương lai sắp tới có thể chẳng giống bất cứ điều gì bạn từng thấy trước đây.

BANI: Thực tại “Dễ vỡ” và “Phi tuyến tính”

Nếu VUCA là một thế giới khó nhằn, thì BANI là một thế giới đáng sợ và mong manh. Được đề xuất bởi Jamais Cascio vào năm 2020, BANI mô tả chính xác trạng thái tâm lý và hệ thống của con người sau những cú sốc lớn từ đại dịch COVID-19. Đây là mô hình đi sâu vào bản chất của sự sụp đổ hệ thống và sự lo âu của con người.

Đặc tính đầu tiên là Brittle (Dễ vỡ). Sự dễ vỡ không chỉ là yếu, mà là trạng thái trông có vẻ mạnh mẽ nhưng lại sụp đổ bất ngờ. Một hệ thống được tối ưu hóa quá mức, chẳng hạn như chuỗi cung ứng toàn cầu, có thể hoạt động hiệu quả tuyệt vời trong điều kiện bình thường nhưng lại tan rã chỉ vì một sự cố nhỏ ở kênh đào Suez. Trong kỷ nguyên BANI, sự hiệu quả đôi khi lại là kẻ thù của sự bền bỉ.

Tiếp theo là Anxious (Lo âu), một trạng thái tâm lý đến từ cảm giác bất lực trước tin giả và tốc độ thay đổi công nghệ quá nhanh. Sự lo âu này dẫn đến việc ra quyết định sai lầm do hoảng loạn hoặc rơi vào trạng thái thụ động.

Yếu tố Non-linear (Phi tuyến tính) chỉ ra rằng nguyên nhân và kết quả không còn tỷ lệ thuận với nhau. Một thay đổi nhỏ ở một góc của hệ sinh thái có thể dẫn đến hậu quả khổng lồ ở phía bên kia theo hiệu ứng cánh bướm, khiến các logic cũ trở nên vô nghĩa.

Cuối cùng, Incomprehensible (Khó hiểu) là cấp độ cao nhất của sự mơ hồ. Chúng ta có quá nhiều dữ liệu nhưng lại càng thấy khó hiểu về lý do tại sao sự việc lại diễn ra như vậy. Sự khó hiểu này đẩy con người vào trạng thái phải chấp nhận rằng có những thứ đơn giản là không thể biết được trong thế giới hiện đại.

Tư duy trong kỷ nguyên mới

Để không chỉ sống sót mà còn bứt phá trong môi trường BANI và TUNA, doanh nghiệp và cá nhân cần thay đổi sâu sắc về tư duy hành động. Thay vì cố gắng xây dựng những hệ thống cứng nhắc và tối ưu hóa đến mức cực đoan, doanh nghiệp cần tập trung vào Sự kiên cường. Một hệ thống có khả năng hồi phục nhanh sau đổ vỡ luôn có giá trị hơn một hệ thống mạnh mẽ nhưng dễ gãy. Điều này đòi hỏi chúng ta phải chấp nhận sự dự phòng như một loại bảo hiểm cho sự tồn tại thay vì coi đó là sự lãng phí tài nguyên.

Bên cạnh đó, tự thấu cảm trở thành một lợi thế cạnh tranh chiến lược trong một thế giới đầy lo âu. Lãnh đạo hiện đại không chỉ là đưa ra chỉ thị, mà là tạo ra một không gian an toàn về tâm lý để đội ngũ dám sai và dám thử nghiệm những điều mới lạ. Điều này cần được kết hợp với Tư duy Hệ thống, nơi con người không còn nhìn nhận vấn đề theo từng phòng ban hẹp mà tiếp cận đa chiều. Một chuyên gia marketing hiện nay buộc phải hiểu về dữ liệu, tâm lý học và đạo đức công nghệ để xử lý những vấn đề phi tuyến tính.

Cuối cùng, khi mọi thứ trở nên khó hiểu, cần học cách tin vào trực giác và sự chấp nhận.

Dữ liệu quá khứ có thể trở nên vô nghĩa trong một bối cảnh mới hoàn toàn, do đó khả năng đưa ra quyết định dựa trên kinh nghiệm tổng hợp và sự chấp nhận rằng không thể kiểm soát mọi biến số là chìa khóa để giữ vững tay lái. Sự thay đổi không bao giờ dễ dàng, nhưng nó là cơ hội lớn nhất cho những ai dám từ bỏ những niềm tin cũ kỹ để học lại từ đầu. Thay vì run rẩy trước những cơn sóng dữ, hãy học cách trở thành những người lướt sóng điêu luyện bằng sự linh hoạt và kiên cường.

Sự khác biệt giữa một người bị “vùi lấp” bởi kỷ nguyên BANI và một người làm chủ nó chính là Năng lực cộng tác với AI. Đó là lý do khóa học AI-Driven Work Mastery tại PSO ra đời. Nắm lấy cơ hội để tái định nghĩa hiệu suất công việc và nâng tầm sự nghiệp ngay hôm nay cùng khóa học này.